Хмяльніцкі рынак ведае, бадай, кожны беларус. Тысячы нашых суайчыннікаў штогод прыязджалі з усіх рэгіёнаў краіны — ад Брэста да Магілёва. Закупаліся адзеннем, абуткам і таварамі для дома. Як жыве Хмяльніцкі рынак цяпер, ці ўспамінаюць гандляры беларусаў і ці чакаюць іх вяртання — па заданні «Люстэрка» журналіст Алесь Мінаў адправіўся ў Хмяльніцкі і высветліў гэта.
Хмяльніцкі з насельніцтвам 274 тысячы месціцца акурат напаўдарозе ад Кіева да Львова. Да Мінска адсюль каля 700 кіламетраў і крыху больш за 10 гадзін дарогі. Але нягледзячы на гэта, беларускія аўтобусы і маршруткі рэгулярна прыязджалі сюды, міналі аўтавакзал і адразу ехалі на рынак.
Цяпер жа беларусы могуць дабрацца сюды толькі праз Кіеў ці Львоў. Я еду з апошняга на начным поездзе «Інтэрсіці», маршрут якога пачынаецца з польскага Пшэмысля і заканчваецца ва ўкраінскай сталіцы. Гэта адзін з найпапулярнейшых цягнікоў на фоне адсутнасці авіязносін з Еўропай.
У вагон сядаю, а трэцяй ночы, на цэнтральны вакзал Хмяльніцкага прыбываю бліжэй да сёмай раніцы. Каменданцкая гадзіна ўжо скончылася (тут яна з поўначы да пяці ранку), але ў горадзе амаль нічога не працуе.
Даводзіцца ісці да рынку пешшу. Ад вакзала гэта 50 хвілін. Дарогай адзначаю, што ў параўнанні з Беларуссю тут надзвычай высокая для абласнога цэнтра канцэнтрацыя малога бізнесу: літаральна ўсе першыя паверхі стракацяць разнастайнымі шыльдамі: і спецыялізаваныя крамы, і кавярні, і рэстарацыі на любы густ.
Рэчавы рынак у Хмяльніцкім — адна з галоўных славутасцяў горада. Працуе ён з 1980-х і лічыцца адным з самых буйных рынкаў Украіны і нават Усходняй Еўропы.
Ён месціцца паміж Львоўскай шашой і чыгуначнай каляінай і займае каля 20 гектараў. Для параўнання, плошча рынку «Ждановічы», што пад Мінскам — 13 гектараў.
Тут па сутнасці некалькі рынкаў, якія даўно перапляліся і складаюць агромністы лабірынт з павільёнаў. Раней тут можна было знайсці амаль усё. Аднак за апошнія гады зніклі шэрагі з бытавой тэхнікай, ды і тавараў для дома стала ў разы менш.
Пачатак рынку — аднапавярховыя пабудовы з бетону і месцамі паржавелай сталі налягаюць адна на адну, пакідаючы вузкія праходы ўнутр гэтага лабірынту. Схемы ці карты ля ўваходу няма, таму найлепшы спосаб навігацыі — пытаць у прадаўцоў.
«Базар вялікі, кожны хоча нешта прадаць, і выходзіць як на рыбалцы: камусьці пашанцуе, камусьці — не»
На гадзінніку пачатак дзявятай, але пакупнікоў няшмат. Прадаўцы бавяць час у чаканні: некаторыя сядзяць усярэдзіне кантэйнераў з тэлефонамі, хтосьці збіраецца ў невялічкія групкі ды нягучна вядзе гутаркі, частку якіх можна пачуць, запаволіўшы хаду.
Адназначна папулярная цяпер тэма — гарод: хто што пасадзіў, што ды як расце, калі пачнуцца дажджы. І, вядома, палітыка.
— Я вось на выбары за ўсё жыццё ні разу не хадзіла, — дзеліцца з двума суразмоўцамі хударлявая жанчына гадоў пяцідзесяці. — Але Дзіма, сын, на мінулыя павёў. Заехаў на машыне, сказаў: адвязу цябе. А я ганаруся, што прагаласавала за Зяленскага, і зноў прагаласую…
— Та бл**ь, — гучна перабівае яе лысы мужычок, узмахваючы рукамі, і пачынае нешта агрэсіўна гаварыць. Але разгарэцца спрэчцы не дае жанчына, што падышла да прылаўка з джынсамі і якой адразу пачынаюць прапаноўваць тавар.
Спыняюся ля пункта з трыкатажам. Пытаю, па чым футболкі.
— А вам недарагое трэба? Ёсць па 250 грыўняў (19,7 беларускага рубля. — Заўв. рэд.), ёсць па 350 (27,6 руб.), розныя колеры, вось паглядзіце, — прапаноўвае 45-гадовая Валянціна з кароткай стрыжкай. Яна ахвотна дастае дадатковы тавар са скрыні і раскладвае на прылаўку паўзверх усяго. — Вытворца — у асноўным Турцыя, ёсць і венгерскае, і ўкраінскае. Вось шорты нашыя шыюць тут, у Хмяльніцкім. Дзвесце грыўняў (15,8 руб.), але яны якасныя, вы не падумайце!
Чым далей нашая размова адыходзіць ад тэмы тавару, тым менш у Валянціны энтузіязму:
— Атмасфера на рынку цяпер так сабе. Калі не сказаць, што зусім храновая. Хлопцаў забіраюць на вайну, мала людзей ходзіць, базар пусцее. Баяцца людзі выходзіць. Бо рэальна шмат забіраюць. Я сама не бачыла, але казалі, што літаральна на пазамінулым тыдні проста на ўваходзе позвы раздавалі.
Валянціна працуе на рынку больш за дваццаць гадоў. Спачатку была прадавачкай, а ў 2019 годзе, сабраўшы грошай, адкрыла ўласны павільён.
— Столькі радасці было, ведаеце, што нарэшце буду сама на сябе працаваць, і тавар выдатна ішоў, і нават былі думкі пашырацца. Але не склалася: спачатку эпідэмія падкасіла, потым вайна гэтая… — уздыхае жанчына. — Такое адчуванне, што цяпер з кожным месяцам толькі горш і горш, не ведаю, колькі яшчэ пратрымаюся. Увогуле, як паходзіце, пагледзіце, то прадаўцоў цяпер вельмі мала. У асноўным гаспадары стаяць, бо з такімі абаротамі зусім нявыгадна некага наймаць. Базар вялікі, кожны хоча нешта прадаць, і выходзіць як на рыбалцы: камусьці пашанцуе, камусьці — не. Чаканняў нейкіх няма, проста жывём цяпер так, а там хай будзе што будзе. Галоўнае, каб сюды не дайшлі, каб вайна закончылася. А астатняе ўжо другаснае.
«З Беларусі людзі ехалі цэлымі аўтобусамі, бралі па некалькі параў»
Я іду проста тым самым праходам: рэчы на розных прылаўках вельмі падобныя, цэны таксама практычна не адрозніваюцца. Больш дэталёва разгледзеў кашулі: з доўгім рукавом можна набыць за 300 грыўняў (23,7 руб.), з кароткім — за 260 (18,1 руб.). Гэта як мінімум утрая танней, чым у сеткавых крамах кшталту H&M ці New Yorker, што ў Кіеве. Спыняюся, каб зрабіць здымак, а прадавачка трыкатажных штаноў паперадзе гукае:
— Ты б зняў, калі дождж ідзе — якое балота, што тут робіцца! Топіць нас страшна, па ўсім праходзе. Уласнік быў паставіў ліўнёўку, але сэнсу ніякага!
Жанчына знаходзіць на тэлефоне здымкі таго, як праход выглядаў на мінулым тыдні падчас залевы:
— Вось так, нічога не робіць адміністрацыя, а грошы плацім добрыя за гэта ўсё ім.
Далей размаўляць жанчына не хоча. Кажа, што настрою няма, ды і праблем шмат у сувязі з вайной.
— Хочацца, каб было ўсё нармальна ўжо. Але калі гінуць свае родныя, то добрага няма нічога. Адны жыруюць, мільёнамі варочаюць, а просты бедны народ ваюе і гіне, — скардзіцца яна.
Бясконцы шэраг прылаўкаў з розным трыкатажам пачынаюць разбаўляць стэнды з абуткам. Іх робіцца больш і больш. На рынку няма выразнага падзелу на зоны з пэўным таварам. Таму прадаўцы хуткімі ўзмахамі рук паказваюць дарогу да таго ці іншага павільёна, калі нехта пытае.
— Хлопча, заходзь глядзі, выбірай памер — мужчына ледзь не пад руку заводзіць мяне да свайго павільёна з красоўкамі.
— Дык шмат у вас бяруць?
— Ды не, зусім капец, калі шчыра. Людзей мала. Так, Алёна, раскажы хлопцу, — кідае ён маладой прадавачцы і выходзіць, адказваючы на тэлефонны званок.
Алёна расказвае, што цяпер недзе палова пакупнікоў — мясцовыя. Гэта жыхары Хмяльніцкага, у тым ліку і вымушаныя перасяленцы з усходніх рэгіёнаў, якіх у горадзе даволі шмат.
— На рынак прыходзяць людзі, якія, скажам так, маюць меншы бюджэт, бо ў каго больш грошай — апранаюцца ў крамах. А на базары ўсё сапраўды таннейшае. Я пачала працаваць тут у 2018 годзе, вось тады народу было вельмі шмат. Прыязджалі з усёй Украіны, з Беларусі людзі ехалі цэлымі аўтобусамі, бралі па некалькі параў. Але столькі часу мінула, нібы гэтага і не было ніколі…
— Скажыце, а ці доўга яшчэ чакаць — нервова звяртае на сябе ўвагу жанчына, трымаючы за руку бялявага сына.
Алёна выбачаецца і спяшаецца да іх. Пакупнікі цяпер на вагу золата, і застацца без іх нікому не хочацца.
«Ого, дык вы аж з Беларусі? І як, свабодна даехалі?»
Суседні павільён значна меншы, але вельмі шчыльна застаўлены спартыўным абуткам. Тут за прадавачку таксама ўласніца — Рая, якая сядзіць на зэдліку, слухаючы з тэлефона ці то навіны, ці то палітычную аналітыку на рускай мове.
Пабачыўшы мяне, жанчына падскоквае і ахвотна называе цэны. У эканомсектары шмат розных мадэляў кітайскай вытворчасці невядомых мне фірмаў, цэны адпаведныя: ад 500 (39,5 руб.) да 1000 грыўняў (78,9 руб.).
Асобна стаяць красоўкі Nike, падобныя да арыгінальных. Яны каштуюць ад дзвюх тысяч грыўняў (157,8 руб.) у залежнасці ад мадэлі. У іншых пунктах мне даводзілася бачыць і Nike, і Adidas удвая танней, але гэта былі відавочныя падробкі, чаго не ўтойвалі і прадаўцы.
Рая таксама паскардзілася на адсутнасць пакупнікоў, асабліва на мужчынскім рынку, але даволі рэзка скончыла гутарку:
— Дык вы купляць хочаце ці балбатаць? На размовы, выбачайце, у мяне сілы няма, зайдзіце да каго іншага.
Крыху наперадзе знаходжу і ўкраінскі абутак: лёгкія красоўкі з тканіны і на гумовай падэшве львоўскай вытворчасці — 650 грыўняў (51,3 руб.). Сфатаграфаваць іх, праўда, прадавачка катэгарычна забараняе: «Купляйце і рабіце што хочаце, а так я супраць!»
Агулам рабіць здымкі на рынку — справа няўдзячная. Варта толькі дастаць камеру з заплечніка, як адразу адчуваеш на сабе ўважліва-непрыязныя погляды літаральна кожнага прадаўца. Так, робячы здымак гандлёвага праходу, чую за спінай: «А што тут ходзяць здымаюць — шпіён? У каталажку здамо!»
Каб супакоіць абураную паненку, падыходжу, паказваю прэс-карту.
— Ну тут такое цяпер: і вер, і не вер, — адказвае яна. — Вось так паздымаеце, а потым бомбу на нас скінуць, вы лепей ідзіце адсюль!
— Ды чаго ж вы ўзняліся, можа, у чалавека дазвол ёсць, — далучаецца высокая жанчына з кампаніі непадалёк і таксама просіць паказаць дакумент.
— Ого, дык вы аж з Беларусі? — усклікае яна, убачыўшы пасведчанне. Яе пытанне абуджае цікавасць прадаўцоў побач.
— І як, свабодна даехалі? — цікавіцца ўжо іншая жанчына.
Тлумачу сітуацыю з немагчымасцю для незалежных журналістаў бяспечна вярнуцца ў Беларусь.
— А праз Еўропу таксама не можаце, праз Польшчу, напрыклад? — працягваюцца пытанні. Але на іх адказваюць ужо самі ўдзельнікі:
— Дык «бацька» там дае вялікія тэрміны.
— «Бацька» там можа і закапаць — не тое што пасадзіць…
«Прыбытку ж цяпер асабліва няма, жыву з таго, што распрадаю старое. Ужо з год новых не замаўляў»
— Вось напішы пра нас, раз прыехаў. Я касцюмы прадаю, давай пакажу, — прапануе сівы дзядок з кійком і павольна праводзіць мяне да свайго павільёна — адзінага адкрытага сярод усяго суседняга шэрагу. Ён прадстаўляецца Анатолем, дадае, што 1947 года нараджэння.
— Вы на 77 гадоў зусім не выглядаеце, — шчыра здзіўляюся я.
— Я не куру, не алкашу. Інсульт быў перанёс, ледзь на ногі паставілі, цяпер п’ю дванаццаць таблетак на дзень. Не будзеш піць — пойдзеш у скрыню. А каштуюць жа грошай — агулам пад тры тысячы грыўняў (236,7 руб.). А пенсія — 3500 (276 руб.). А трэба ж за кватэру аддаць, за ежу, вось і лічы, ці можна працягнуць на тую пенсію, — абураецца суразмоўца, сядаючы на зэдлік пасярод пустога праходу. — А тут што, вось паглядзі ў адзін канец, у іншы — бачыш хоць некага? Няма! І такое кожны дзень, хоць сам у сябе купляй.
Паміж зачыненымі дзвярыма акурат шпарка крочыць жанчына ў ярка-ружовай блузцы.
— О, дык тое Танюха, твая зямлячка, з Піншчыны, — абвяшчае Анатоль і запрашае жанчыну да размовы, але яна, павітаўшыся, імчыць далей, паказваючы, што занятая. — Ну, час такі, людзі перапалоханыя, злосныя, стомленыя. Але Танюха — добрая жанчына, ужо гадоў з пятнаццаць тут працуе. Увогуле, раней вашых шмат прыязджала. На начным цягніку, дык, а пятай раніцы ўжо тут былі, хадзілі. Потым і аўтобусы, і бусікі давозілі. І касцюмы, вядома, бралі, бо ім тут цана была: у Беларусі той касцюм каштуе *б тваю маць! Але я скажу сваё меркаванне: думаў, беларусы — культурныя людзі, але дзікі народ, проста дзікі! «Дзе гарэлка, дзе гарэлка?» — пыталі, ужо раніцай чумныя хадзілі, з перагарам — жах проста (Пра тое, што беларускія мужчыны выпіваюць падчас паездкі ў Хмяльніцкі, пісала ў рэпартажы і журналістка «Экспрэс-навінаў». — Заўв. рэд.). Але ж куплялі пры тым.
Анатоль працуе на гэтым месцы ўжо больш за трыццаць гадоў, ён прыгадвае, што ў 90-я яму гэты кіёск абышоўся прыкладна ў дзесяць тысяч даляраў і акупіўся «яшчэ як».
— Хлопчыкі, можа, касцюм спартыўны трэба? Ёсць цёплыя, ёсць летнія, нядорага аддам, — са спадзевам гукае мой суразмоўца ў бок маладзёнаў, але тыя праходзяць далей. — Каб дома сумна мне не было, я выходжу, з добрымі людзьмі пагутару, дзень-другі — ды і сустрэнецца светлая душа, прыемна. Прыбытку ж цяпер асабліва няма, жыву з таго, што распрадаю старое. Ужо з год новых не замаўляў. Мне ніхрана не трэба, адно каб спакой быў, каб вайны не было. Радасць мая — дзеці, унукі, а ўсе тыя пуціны, лукашэнкі мне не трэба. На**й тая вайна! Вось кацапы кажуць, што гэта мы на Расію напалі, і Лукашэнка ваш так кажа — ну хворы ж на галаву. Цьху на іх усіх.
Анатоль выцягвае з унутранай кішэні камізэлькі стары мабільнік, хвіліны з тры націскае клавішы і паказвае мне: «Вось мой праўнук, Міраслаў, 13 гадкоў». Мужчына зноў перарываецца, каб гукнуць патэнцыйных пакупнікоў, але беспаспяхова.
— А людзі тут розныя, і паскуднікаў хапае. Не так, вядома, як некалі было, але ёсць. Вось хадзі сюды, пакажу, — Анатоль дастае з дзверцы свайго кантэйнера важкую драўляную біту. — Не па адным карку ўжо ездзіла. Мінулай восенню падыходзяць, адзін просіць паказаць касцюм, што высока вісіць, а другі схапіў крайні і дае дзёру… А што ты думаеш, дзед, можа, і стары, а шпаркі: дагнаў, даў па руках — усе ведаюць.
Апоўдні, развітаўшыся з Анатолем, я прайшоў далей углыб рынку. Але тут, бразгаючы масіўнымі жалезнымі дзвярыма, ужо зачыняюцца апошнія павільёны. Хоць рынак працуе да трэцяй гадзіны дня, гандляры, што далей ад уваходаў, зварочваюцца апоўдні ці нават раней. Цяжка ўявіць, што яшчэ нядаўна гэты вялізны вулей не спыняў сваёй працы нават уначы, прымаючы штодня дзясяткі тысяч пакупнікоў.
Цяпер нават гутаркі з прадаўцамі ідуць цяжка: абсалютная большасць не хоча нічога казаць, а проста спакойна прадаць свой тавар.
Адметна, што на пытанне, ці чакаюць яны зноў беларускага пакупніка, я не пачуў на рынку ў Хмяльніцкім выразна станоўчых адказаў. І рэч не ў негатыўным стаўленні, а ў поўнай няпэўнасці:
— Няхай вайна спачатку скончыцца, а тады відаць будзе.
